انواع بیماری های زنبور عسل

زنبورهای عسل حشراتی شگفت انگیز و حیاتی برای اکوسیستم و کشاورزی جهانی هستند. این موجودات کوچک نقشی کلیدی در گرده افشانی محصولات زراعی و میوه های درختی دارند و البته تولید کننده عسل با ارزش و دیگر فرآورده های کندو هستند. عسل لاویج در این مقاله به انواع بیماری های زنبور عسل پرداخته که این موضوع برای زنبورداران بسیار حائز اهمیت است. این حشرات سخت کوش در طول زندگی کوتاه خود با تهدیدات جدی و گوناگونی روبرو هستند و بزرگترین این تهدیدات طیف گسترده ای از بیماری ها انگل ها و آفاتی است که می تواند یک کلنی قوی را به سرعت تضعیف کرده و از بین ببرد.

شناخت دقیق انواع بیماری های زنبور عسل و علائم آن ها برای هر زنبوردار حرفه ای ضروری است. تشخیص زود هنگام کلید اصلی محافظت از کلنی ها در برابر خسارات جدی بوده از این رو در این مقاله عمیق به مهم ترین بیماری های زنبور عسل که بقای کندوها را تهدید می کند پرداخته شده و راهکارهای پیشگیری و درمان را بر اساس دانش روز بررسی شده است. عسل لاویج با ارائه اطلاعات دقیق به شما کمک کند تا زنبورهایی سالم داشته و در نتیجه بهترین و با کیفیت ترین عسل طبیعی را تولید کنید.

زنبور عسل سالم

قبل از بررسی بیماری ها باید بدانیم نشانه های زنبور عسل سالم چیست:

• زنبورهای سالم دائما در حال کار و تلاش بوده و حرکات نرمال و منظمی روی قاب ها دارند. آن ها آرامش نسبی داشته و بلافاصله شروع به نیش زنی نمی کنند.
• در یک کلنی سالم ملکه تخمریزی یکدستی دارد به این معنی که در یک طرف قاب تخمریزی و پس از تولد شفیره ها مجددا در سلول ها تخمریزی انجام می شود. لاروهای سالم رنگ سفید جذاب و مرواریدی دارند و در انتهای سلول با ژل رویال احاطه شده اند. درب سلول های سربسته محدب و خشک بوده و نباید سوراخی روی آن ها باشد.
• زنبورهای سالم دارای بدنی پوشیده از کرک و بال و خرطوم نرمال هستند. اگر زنبورها در جلوی کندو پیاده روی می کنند یا در گوشه شان ها آویزان شده اند این می تواند نشانه بیماری باشد. زنبورهای بیمار ممکن است بدنی براق داشته و کرک تنشان ریخته یا بال های ناقص و تغییر شکل یافته داشته باشند.

بیماری های زنبورعسل

کنه ها و انگل ها

کنه ها و انگل ها از مهم ترین عوامل بیماری زایی هستند که سلامت کلنی های زنبور عسل را در سراسر جهان به خطر می اندازند. این آفات می تواند به طور مستقیم یا غیرمستقیم از طریق انتقال ویروس ها باعث تضعیف و مرگ زنبورها شود.

کنه واروآ

کنه واروآ (Varroa destructor) جدی ترین بیماری زنبور عسل و بزرگ ترین تهدید انگلی برای زنبور عسل در سطح جهان است. این کنه خارجی قهوه ای مایل به قرمز و دارای هشت پا بوده و از چربی زنبورهای بالغ پیش شفیره ها و شفیره ها تغذیه و تولید مثل می کند.

کنه ها ویروس هایی مانند ویروس بال تغییر شکل یافته (DWV) را منتقل می کنند که این ویروس ها باعث می شوند زنبورهای عسل در حال رشد ضعیف و بد شکل شده و بال های آسیب دیده و کوتاه قد داشته باشند. از دیگر علائم می توان به از دست دادن سریع جمعیت رفتار اجتماعی غیرعادی و سندرم کنه انگلی اشاره کرد. مبارزه با کنه واروآ بسیار دشوار می باشد زیرا آن ها توانایی زندگی بر روی زنبورهای بالغ یا فرزندان آن ها را داشته و به سرعت تکثیر می شوند.

استفاده دقیق از داروهای شیمیایی مانند نوارهای ضد کنه (مثل نوار آپیستان یا بایوارول) برای از بین بردن کنه های واروآ موثر خواهد بود. توجه داشته باشید که مصرف آپیستان در فصل تولید محصول به دلیل باقی ماندن دارو در عسل و گرده منع شده است.

بهترین راه مبارزه استفاده از اسیدهای طبیعی مانند اسید اگزالیک و اسید فرمیک بوده که اسید فرمیک هم بر جرب های بالغ و هم بر شفیره ها و مایت های تراشه ای مؤثر است.

استفاده از سلول های نر برای جذب انگل یا حبس موقت ملکه می تواند به کاهش جمعیت کنه کمک کند.

کنه نای یا کنه تراشه

کنه نای یا آکاراپیس وودی (Acarapis woodi) یک کنه میکروسکوپی کوچک است که در داخل نای یا لوله های تنفسی زنبور عسل بالغ زندگی می کند. این کنه با سوراخ کردن دیواره های لوله تنفسی از خون زنبور تغذیه کرده و جزء بیماری های خطرناک زنبور عسل محسوب می شود.

علائم شامل متورم شدن شکم و عدم قدرت پرواز و افتادن ناگهانی زنبور در هنگام پرواز به دلیل گیج شدن زنبور است. بال K شکل نیز یکی از نشانه های ابتلای زنبور به کنه تنفسی می باشد که برای تشخیص دقیق آزمایشگاهی تشریح زنبورها زیر میکروسکوپ و بررسی نای ضروری بوده که در آلودگی انگلی لوله نای تیره دیده می شود.

برای کنترل کنه نای می توان از بسته های گلوله منتول یا خمیرهای شیرین روغنی استفاده کرد. داروهایی که برای درمان واروآزیس استفاده می شوند مانند اسید فرمیک نیز اغلب برای درمان آکاراپیس وودی موثر هستند.

بیماری های لاروی

بیماری های لاروی یا مولد بخش عمده ای از تلفات کلنی ها را تشکیل و این بیماری ها مستقیما بر نسل آینده زنبورها تأثیر گذاشته و باعث ضعف سریع کلنی می شوند.

لوک آمریکایی (American Foulbrood AFB)

لوک آمریکایی یک بیماری باکتریایی بسیار مسری و خطرناک است که توسط باکتری اسپورساز پاستورلا (Paenibacillus larvae) ایجاد و لاروها را آلوده کرده و باعث مرگ آن ها در مراحل اولیه رشد یا پیش شفیرگی می شود. هاگ عامل بیماری به شدت مقاوم بوده و می تواند تا سی و پنج سال در منطقه آلوده باقی بماند. این بیماری در صورت عدم کنترل می تواند کل زنبورداری را نابود کند.

علائم شامل پراکندگی حجره های نوزادان در شان ظاهر فلفل نمکی قاب سوراخ شدن یا فرورفته بودن درپوش حجره ها و تغییر رنگ لارو از سفید مرواریدی به قهوه ای تیره است. لارو مرده به ماده ای چسبناک تبدیل می شود که بوی ترش و سریشم مانندی دارد. در آزمایش صحرایی اگر چوب کبریت را وارد بدن لارو آلوده کنید حدود سه سانتی متر مثل لاستیک کش می آید.

درمان و مدیریت هیچ درمان قابل اعتمادی برای از بین بردن هاگ ها وجود ندارد. در موارد شدید توصیه می شود کندوهای آلوده به طور کامل سوزانده و دفن گردند. برای مبارزه می توان از داروهایی مانند اکسی تتراسایکلین تتراسایکلین و بیومایسین استفاده کرد. دارو در شربت شکر به میزان مشخص مخلوط و به زنبورها داده می شود.

لوک اروپایی (European Foulbrood EFB)

لوک اروپایی ناشی از باکتری (Melissococcus plutonius) است و به لارو زنبورها آسیب می زند. این بیماری معمولا کم خطرتر از نوع آمریکایی بوده و می تواند با آب و هوای مناسب یا جریان شهد از بین برود. لوک اروپایی یک بیماری فصلی و عمدتا در اواسط تا اواخر بهار شیوع پیدا می کند.

مرگ لاروها عمدتا در اواخر دوره لاروی یا قبل از شفیرگی رخ می دهد و لاروهای مرده به رنگ قهوه ای مایل به زرد تغییر رنگ داده و از لارو آلوده بوی ترشیدگی و گندیدگی به مشام می رسد. لارو مرده به راحتی از حجره جدا  و کش سانی لارو آلوده نسبت به لوک آمریکایی کمتر است.

درمان شامل تغییر ملکه زنبور و استفاده از داروهای ضد باکتری مانند تتراسایکلین یا ترامایسین است. ترامایسین را می توان در یک خمیر شیرین با پودر قند و روغن آفتابگردان تهیه کرد و روی قاب ها قرار داد. غوطه ور کردن جعبه کندو در پارافین مذاب نیز از راه های پیشگیری است.

ساک برود (Sac Brood)

ساک برود یک بیماری ویروسی است که معمولا منجر به تلفات شدید نشده و بیشتر در نیمه اول فصل پرورش مولد دیده می شود. این ویروس از تولید آنزیم کیتیناز جلوگیری کرده و مانع پوست اندازی می شود در نتیجه لارو شروع به باد کردن و سخت شدن می کند و شبیه کیسه ماست می گردد.

در ابتدا به رنگ خاکستری و در صورت عفونت شدید قهوه ای یا سیاه شده و لارو مرده حالت چرمی دارد و به راحتی از حجره ها جدا شده و سلول ها باز هستند و سرشان سوراخ است.

درمان و پیشگیری مانند اکثر بیماری های ویروسی درمان خاصی ندارد. آنتی بیوتیک ها تاثیر چندانی بر این بیماری نداشته و بهترین کار قوی نگه داشتن کلونی و استفاده از ملکه های اصلاح نژاد شده است. در صورت نیاز به درمان حمایتی می توان از بیومایسین یا کلرامفنیکل در شربت شکر استفاده کرد.

بیماری لارو گچی (Chalkbrood)

بیماری لارو گچی توسط قارچی به نام آسکوئسفرا آپیس (Ascosphaera apis) ایجاد شده و شیوع بیماری بیشتر در مناطق سرد و مرطوب انجام می گیرد. این قارچ باعث خشک شدن و مومیایی شدن لاروها می شود.

علائم لاروهای آسیب دیده در سلول ها با کپکی سفید رنگ پوشیده شده و مانند یک تکه گچ سفید رنگ سفت خواهد شد.

درمان آن بهبود تهویه کندو و جلوگیری از رطوبت مهم است که حذف لاروهای آلوده و تقویت کلنی توصیه می شود. برای درمان دارویی می توان از نیستاتین با دوز مشخص در شربت شکر استفاده کرد. استفاده بی رویه از آنتی بیوتیک ها برای زنبورداران ایرانی یکی از عوامل مستعد کننده این بیماری است.

بیماری لارو سنگی یا آسپرژیلوزیس (Stonebrood)

عامل این بیماری قارچ هایی به نام آسپرژیلوس فلاووس و آسپرژیلوس فومیگاتوس هستند که می توانند هم نوزادان و هم بالغین را درگیر کنند. این بیماری به ندرت دیده شده و برخی معتقدند تنها بیماری قابل انتقال بین انسان و زنبور عسل (زئونوز) می باشد.

علائم لاروها در ابتدا سفید و پف کرده و سپس سبز تا قهوه ای روشن و در نهایت بسیار سفت و سخت می شوند که به دلیل سفتی جسد لاروها به آن لارو سنگی می گویند.

درمان خاصی وجود ندارد و به دلیل قابل انتقال بودن بین انسان و زنبور پیشنهاد می شود به محض تشخیص کندوهای مبتلا سوزانده شوند همچنین مدیریت رطوبت و جلوگیری از ذخیره زیاد گرده نیز مهم است.

بیماری های زنبورهای بالغ

این دسته از بیماری ها به طور مستقیم زنبورهای کارگر نر و ملکه را تحت تاثیر قرار می دهند و باعث ضعف کلنی و کاهش تولید می شوند.

بیماری نوزما (Nosema)

نوزما یک بیماری عفونی بوده که توسط قارچ میکروسپوریدی ایجاد شده که انگل به روده زنبور حمله و تکثیر می شود. این بیماری یکی از شایع ترین بیماری های زنبورهای بالغ است.

علائم نوزما شامل تورم شکم کاهش تولید عسل و مولدین اسهال زنبور و افت جمعیت است. زنبورهای مبتلا توان پرواز نداشته و در جلوی کندو می خزند. مدفوع به صورت نوارهای زرد روی قاب ها یا بدنه کندو قابل مشاهده می باشد. روده زنبورهای سالم قهوه ای بوده اما در بیماری نوزما به دلیل تجمع اسپور به رنگ سفید شیری تغییر می کند.

درمان و پیشگیری این بیماری با آنتی بیوتیک قابل درمان است. فوماژیلین باید به صورت محلول در اوایل بهار و پاییز مصرف شود. حفظ کلنی های قوی اطمینان از غذای کافی چرخش شانه ها هر سه تا چهار سال و استفاده از ملکه های جوان احتمال شیوع این بیماری را کاهش می دهد.

بیماری های ویروسی زنبور عسل

زنبورهای عسل به ویروس های مختلفی مبتلا می شوند. این ویروس ها اغلب توسط کنه واروآ منتقل شده و باعث تضعیف زنبورها می شوند.

ویروس فلج مزمن (CBPV) باعث فلج شدن زنبورها ناتوانی در پرواز و ریزش موی زنبورها شده که شکم آن ها را سیاه و صیقلی کرده و به آن ها لقب دزدان سیاه داده اند.

ویروس بال تغییر شکل یافته (DWV) ارتباط مستقیمی با کنه واروآ دارد و باعث بال های ناقص و دفرمه می شود.

ویروس سلول ملکه سیاه (BQCV) ارتباط نزدیکی با نوزما دارد. این بیماری ملکه کندو را درگیر و لارو ملکه از سفید به زرد تغییر رنگ داده و بدنه حجره ملکه سیاه می شود.

بیماری های ویروسی معمولا درمان دارویی خاصی ندارند و مدیریت بهداشتی و تقویت کلنی با زنبورهای سالم تنها راهکار موثر است.

سپتی سمی (Septicemia)

سپتی سمی یک بیماری باکتریایی است که زنبورهای بالغ را مبتلا کرده و با رطوبت بالا رابطه مستقیم دارد. عامل آن باکتری سودوموناس آپی سپتیک می باشد.

علائم آن افتادن زوائد بدن زنبور مانند بال و دست و پا بوده که زنبورها قادر به پرواز نیستند و روی زمین می خزند و همولنف (خون حشره) به رنگ سیاه در می آید.

برای درمان انتقال کلنی های مبتلا به مکان خشک و استفاده از آنتی بیوتیک هایی مانند تتراسایکلین یا بیومایسین در شربت توصیه می شود.

ملانوز بیماری ملکه زنبور عسل

ملانوز بیماری مخصوص ملکه زنبور عسل است که بیشتر در نیمه دوم تابستان ظاهر شده و عامل آن نوعی قارچ است که از طریق دستگاه تناسلی وارد بدن ملکه می شود.

علائم این بیماری سیاه شدن تخمدان ها قطع تخم ریزی و تشکیل پلاک مدفوع بوده و ملکه های بیمار فعالیتی نداشته و شکم بزرگی دارند.

برای پیشگیری باید ملکه ها بیش از دو سال نگهداری نشوند و بهتر است سالانه تعویض گردند.

آفات و شکارچیان تهدید کننده کندو

علاوه بر بیماری ها زنبورهای عسل با طیفی از آفات و شکارچیان نیز روبرو هستند که این موجودات ممکن است به کندو حمله کرده و عسل را به سرقت ببرند یا باعث آسیب فیزیکی به کلنی شوند.

پروانه موم خوار (Wax Moth)

پروانه موم خوار (Galeria mellonella) انگلی است که کلنی های ضعیف یا بیمار را هدف قرار می دهد. لارو پروانه موم خوار از موم زنبور عسل پیله ابریشمی گرده و بقایای لارو تغذیه و می تواند کندوی ضعیف را از بین ببرد.

زنبورداران باید کلنی هایی قوی داشته و زنبورها به خوبی قاب ها را پوشش داده باشند. قاب هایی که شکاف یا ترک ندارند برای استقرار پروانه مناسب نیستند. منجمد کردن شانه ها به مدت چهل و هشت ساعت می تواند پروانه موم خوار را در تمام مراحل چرخه زندگی از بین ببرد.

سوسک کندوی کوچک (Small Hive Beetle)

سوسک کندوی کوچک (Aethina tumida) حشره کوچک قهوه ای مایل به سیاه که از آفریقا منشا گرفته و در شانه کندوهای فعال فرو رفته و عسل گرده و نوزادان را می خورد. لارو سوسک حامل نوعی مخمر است که عسل را آلوده کرده و باعث تخمیر آن شده و تعداد زیادی از این سوسک ها باعث فرار یا از بین رفتن کلنی می شود.

یکی از نشانه های آشکار این سوسک بوی پرتقال پوسیده است. طیف وسیعی از تله های مکانیکی وجود دارد که سوسک ها را غرق می کنند.

کنه های تروپیلاالاپس (Tropilaelaps)

این انگل روی نوزادان تولید مثل کرده و از خون زنبورهای نر و کارگر تغذیه می کند. آن ها اغلب جدی تر از کنه واروای نابودگر هستند  و علائم آن شامل زائده های آسیب دیده کوتاه قد و کاهش کلونی است.

حذف این کنه ها دشوار است اما استفاده از مواد شیمیایی با دوز کنترل شده موثر بوده و همچنین گرسنه نگه داشتن کنه ها با برداشتن موقت قاب شانه های مهر و موم شده و بدون مهر و موم در هنگام جریان شدید گرده مفید می باشد.

مورچه ها

مورچه ها رایج ترین تهدید برای کلنی های ضعیف هستند که در طول تهاجم مورچه ها عسل نوزادان و زنبورها را گرفته و در تعداد زیاد می توانند باعث شوند زنبورها کندو خود را ترک کنند.

قرار دادن کندوها بر روی پایه های نگهدارنده که با یک ماده بازدارنده مانند روغن یا گریس پوشانده شده باشند راهی مفید برای مقابله است.

پیشگیری از بیماری های زنبور عسل

همیشه پیشگیری بهتر و موثرتر از درمان بوده و کلید محافظت از کلونی ‌های زنبور عسل در برابر بیماری ‌های مضر توانایی تشخیص زودهنگام مشکلات است.

بیماری های زنبور عسل علل متعددی دارند که بسیاری از آن ها به مدیریت زنبوردار برمی گردد.

• آلودگی های محیطی اصلی ترین عامل بروز بیماری ها است.
• تهویه نامناسب و رطوبت بالا در کندو شرایط را برای گسترش قارچ ها و باکتری ها فراهم می کند. بیماری هایی مانند نوزما و لارو گچی در محیط مرطوب تکثیر می شوند.
• تغذیه نامناسب و کمبود منابع غذایی سیستم ایمنی زنبورها را ضعیف می نماید.
• جابجایی کلونی ها و استفاده از تجهیزات آلوده می تواند بیماری های واگیردار را منتقل کند.
• استفاده بی رویه از آنتی بیوتیک ها باعث از بین رفتن میکروفلور روده و ایجاد مقاومت دارویی می شود.

کندوها باید به طور منظم بازرسی شوند و زباله ها و مواد آلوده از آن ها برداشت شود زیرا ضدعفونی کردن کندوها و قاب ها می تواند از بروز بسیاری از آفات و عوامل بیماری زا جلوگیری نماید.

بهترین زمان ضدعفونی کندوی زنبور عسل در فصل‌ های کم فعالیت پاییز یا اوایل بهار انجام می شود تا عوامل بیماری زا مانند نوزما باکتری های لوک و هاگ های قارچی از بین بروند.

برای ضدعفونی کندو استفاده از حرارت و محلول های ضدعفونی مانند اسید استیک یا سود سوزآور و حتی بخار فرمالین بسیار مناسب است.

زنبورها باید به میزان کافی شهد و پروتئین در دسترس داشته باشند تا سیستم ایمنی و سلامت آن ها تقویت شود و در زمان هایی که منابع طبیعی کم است تغذیه کمکی با شربت قندی یا خمیر قند ضروری می باشد. چرخش شانه هر سه تا چهار سال نیز احتمال شیوع بیماری نوزما را کاهش می دهد.

فراورده های طبیعی برای تقویت زنبورها محصولات طبیعی مانند گرده گل و ژل رویال که در سایت عسل لاویج می توانید تهیه کنید نقش مهمی در تقویت کلنی ها و افزایش مقاومت آن ها در برابر بیماری ها دارند.

اوایل بهار زمان مناسبی برای پیشگیری از کنه واروا با استفاده از اسید اگزالیک یا اسید فرمیک است. پاکسازی و ضدعفونی کندوها و تأمین تغذیه مناسب برای تقویت زنبورها قبل از شروع فعالیت شدید انجام می شود.

تابستان نظارت بر سلامت کلونی ها و کنترل مداوم کنه واروآ اهمیت دارد که مدیریت دما و رطوبت برای جلوگیری از بیماری های قارچی و باکتریایی حیاتی خواهد بود.

پاییز زمان مناسبی برای کنترل جدی کنه واروآ و انبار کردن ذخایر غذایی کافی برای زمستان است. پاکسازی و ضدعفونی کردن کندوها در این فصل به کاهش خطر شیوع بیماری ها در آینده کمک می کند.

زمستان کنترل دما و رطوبت در کندو و اطمینان از ذخایر غذایی کافی با استفاده از عایق های مناسب برای جلوگیری از مرگ زنبورها ضروری بوده و حفظ آرامش و عدم مزاحمت برای زنبورها بسیار مهم است.

بزرگ ترین تهدید برای زنبور عسل انسان است که استفاده بی رویه از سموم دفع آفات در مزارع باعث آلودگی گرده ها و مرگ زنبورها شده و همچنین گسترش مناطق شهری به از بین رفتن زیستگاه زنبورها منجر می شود.

زنبورداران باید از دارو درمانی بی رویه بپرهیزند زیرا استفاده از سموم شیمیایی برای کنه کشی تاثیرات منفی زیادی روی عسل و سلامتی انسان داشته و باعث می شود عسل ایرانی در تست های بین المللی نمره قبولی نگیرد. تنها راه چاره استفاده از روش های ارگانیک مانند اسید اگزالیک و اسید فرمیک است که هیچگونه تاثیر منفی روی عسل ندارند.

برای اطمینان از مصرف عسل صد در صد طبیعی و سالم که در محیطی بهداشتی و بدون آلودگی های دارویی تولید شده می توانید به فروشگاه عسل لاویج مراجعه و تفاوت کیفیت را با محصولات ما تجربه نمایید.

بیماری های زنبور عسل اعم از انگل ها (مانند واروآ و آکاراپیس) بیماری های باکتریایی (مانند لوک آمریکایی و اروپایی) و عفونت های قارچی (مانند نوزما و لارو گچی) تهدیدات جدی برای صنعت زنبورداری و تولید عسل هستند که آگاهی دقیق و علمی از علائم و روش های درمان این بیماری ها برای زنبورداران بسیار مهم است.

کلنی های قوی و سالم با مدیریت بهداشتی صحیح تهویه مناسب و تغذیه کافی بهترین دفاع در برابر این مشکلات هستند. حفظ سلامت زنبورها نه تنها به نفع زنبورداران بوده بلکه به نفع اکوسیستم و تنوع زیستی نیز خواهد بود. ما در عسل لاویج متعهد به ارائه محصولاتی هستیم که از کندوهای سالم و قوی به دست آمده اند. اگر به دنبال خرید عسل طبیعی هستید که با دقت و توجه به سلامت زنبورها تولید شده باشد از محصولات عسل لاویج دیدن فرمایید.